«Λονδίνο, Άμστερνταμ ή Βερολίνο» τραγουδούσε με τη χαρακτηριστική προσφυγική του εκφορά ο Αγγελάκας κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’80… Ακόμη και σήμερα αν γραφόταν το τραγούδι, η ταξιδιάρα αυτή ψυχή πιθανότατα δεν θα αναζητούσε άλλους προορισμούς (άντε να προσέθετε τη Βαρκελώνη κι ας μη βγαίνει το μουσικό μέτρο). Θα σταθούμε σε έναν. Βερολίνο. Διαχρονική είναι η μαγνητική έλξη που ασκεί (σε ετερόκλητους πληθυσμούς μάλιστα) τούτη η χτισμένη κυριολεκτικά πάνω στην άμμο και στον βάλτο ευρωπαϊκή metropolis.
Πλησιάζοντας με το αεροπλάνο προς το αεροδρόμιο Tegel, κοιτώντας από ψηλά, τα σύνορα στους χάρτες σου μοιάζουν με πληγές από χέρι ανθρώπου. Και ο νους σου ανακαλεί ιστορίες, διαβάσματα, ακούσματα και μνήμες, που συμπλέκονται σε αξεδιάλυτο κουβάρι.
Και μπορεί σήμερα η πόλη να θεωρείται μια άτυπη πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης, αλλά για 40 και πλέον χρόνια υπήρξε μια διχοτομημένη τρύπα στη γεωγραφία, μια ιστορική ανωμαλία, σημείο τριβής δύο συστημάτων υπό τη διαρκή απειλή μιας σπίθας η οποία θα μετέτρεπε τον ψυχρό πόλεμο σε …θερμό (νησίδα ελευθερίας μέσα σε κομμουνιστική θάλασσα ή μήπως το «…αρχίδι της Δύσης» όπως έλεγε ο Χρουστσόφ, το οποίο …πίεζε όταν ήθελε να την πονέσει;) Και ακόμη παλιότερα αποτέλεσε το τραγικό θεατρικό σκηνικό για το «ανέβασμα» ενός από τα πιο παράλογα έργα που έχει εμπνευστεί ποτέ ο άνθρωπος.
Και μπορεί να μην έγινε -ευτυχώς- ποτέ η φαντασιακή Germania των ναζί (αλλά ούτε και η Metropolis του Lang), στο κορμί της όμως παρέμειναν τα σημάδια του 20ου αιώνα, του αιώνα των άκρων, με κάθε γωνιά της να διηγείται μια ιστορία. Πρωσικά άλογα φρουμάζουν στη λεωφόρο Unter den Linden, το μανιασμένο τσουλούφι του Χίτλερ, η Alexanderplatz, ο Φασμπίντερ, ο Bowie, οι Kraftwerk. Μια πόλη του μέλλοντος όπου το παρελθόν είναι πανταχού παρόν, χωρίς επιλεκτικούς εξωραϊσμούς, χωρίς να απαρνείται ακόμη και το πλέον οδυνηρό και ενοχικό. Ακόμη κι αν το μετατρέπει σε κακόγουστη ατραξιόν για τις ορδές με το φωτογραφικό μάτι… Και σίγουρα αξίζει να την περπατήσουμε, στο χώρο και το χρόνο με οδηγό τα τραγούδια…
Moritat vom Mackie Messer – Lotte Lenya
Το Βερολίνο στα 20s. Μυθοποιημένη εποχή. Το παρελθόν ξεπροβάλει ωραιοποιημένο (κυρίως στη φαντασία όσων δεν το έζησαν), με έναν αέρα νοσταλγίας για την belle epoque, η οποία μοιάζει τέτοια ακριβώς μπροστά στο φόντο των συμφορών που θα επακολουθήσουν. Εικόνες της εποχής, η φαντασματική ομορφιά της Marlene στον «Γαλάζιο άγγελο», καμπαρέ, …ζαρτιέρες, οι εκφυλισμένες -κατά ναζί- μουσικές του Kurt Weill, τα γεμάτα θεωρεία στο θέατρο του Brecht, τα καλλιτεχνικά ρεύματα που διατρέχουν την πόλη σαν τα κανάλια του Σπρεε… H λυμφατική δημοκρατία της Βαϊμάρης, βαλλόμενη απ’ όλες τις πλευρές, ταυτίστηκε με την έννοια της παρακμής. Ανέκαθεν η παρακμή ήταν καλό …κοκκινόχωμα για την άνθιση της τέχνης. Αλλά (φευ) η τέχνη αποδείχθηκε αδύναμη μπροστά στα σημεία των καιρών και στα φασιστικά σύννεφα που ολοένα πύκνωναν. Όταν ήρθε η καταιγίδα κανείς δεν μπόρεσε να αντιδράσει… Οι καλές «αθώες» εποχές θα τελειώσουν με το κραχ του 1929, μετοχές και ομόλογα θα πάρουν αξία …χρησιμοποιημένου χαρτιού υγείας, η ανεργία θα σαρώσει και ο Χίτλερ θα «καβαλήσει» το κύμα των καιρών. Οι λίγοι διορατικοί θα πάρουν το δρόμο της ξενιτιάς…
Η Marlene θα επιστρέψει στην πόλη 60 χρόνια μετά, τυλιγμένη με την αμερικανική σημαία, ο Brecht θα πιει το πικρό ποτήρι της διάψευσης στην Ανατολή, o Weil και η μούσα του Lotte Lenya θα επιλέξουν για πάντα την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Και οι ερμηνείες της Lotte, ιδιαίτερα στην περίφημη «Όπερα της πεντάρας», θα μείνουν να θυμίζουν χρόνια χαμένα και ανυποψίαστα…
Die Russen kommen – Berlin Express
Ανασαίνω τον αέρα που περνά μέσα από τα δέντρα στο πάρκο του Treptow, στο νοτιοανατολικό κομμάτι της πόλης. Δίπλα στην όχθη του ποταμού γαλακτεροί γερμανοί λιάζονται αποχαυνωμένοι από τον βόρειο ήλιο. Ένα γιγάντιο άγαλμα σοβιετικού στρατιώτη που συντρίβει τη σβάστικα, δείχνει το δρόμο για το Σοβιετικό Πολεμικό Μνημείο, μια έκταση περιποιημένη με τυπική γερμανική τελειομανία. Θαυμαστή, ειδικά αν σκεφτείς ότι πρόκειται για μνημείο του εχθρού. Ακόμη πιο ισχυρό όμως είναι ένα αίσθημα ακαθόριστο που σε αγκριφώνει, ίσως να είναι η αντάρα των 5000 θαμμένων ψυχών, κι ας μην πιστεύεις σε μετά θάνατον υπάρξεις και λοιπά μεταφυσικά παραμύθια…
Οι «Ρώσοι έρχονται», μας λένε σε ένα αγχωτικό, βουτηγμένο στα πλήκτρα κομμάτι, μέσα από το ημίφως της minimal wave σκηνής οι Berlin Express. Θυμίζοντας την κραυγή του τρόμου που σάρωνε τη Γερμανία του 1945, ενός τρόμου τρεφόμενου από την επίγνωση των εγκλημάτων και της επερχόμενης νεμέσεως. Η οποία και θα επιπέσει σε κεφάλια δικαίων και αδίκων, με μεγαλύτερα θύματα τις γυναίκες οι οποίες και θα υποστούν το μεγαλύτερο κύμα βιασμών που γνώρισε η παγκόσμια ιστορία. Μια μνήμη η οποία παραμένει ακόμη ταμπού, αποκαλυπτική της ακραίας σεξιστικής διάστασης του πολέμου. Διόλου περίεργο ότι ακόμη και αρκετά χρόνια αργότερα, η έκδοση της μαρτυρίας μιας ανώνυμης γερμανίδας (στα ελληνικά με τον τίτλο «Μια γυναίκα στο Βερολίνο») θα σοκάρει με τον ωμό απομυθοποιητικό κυνισμό της.
Έγκλημα και τιμωρία… Στην άλλη άκρη της γραμμής του U-Bahn βρίσκεται η περιοχή Spandau (ναι, αν κάτι σας θυμίζει, από εδώ θα πάρουν το όνομα τους οι νεορομαντικοί Spandau Ballet). Εδώ βρισκόταν η φυλακή η οποία για σχεδόν τριάντα χρόνια είχε έναν μοναδικό ένοικο, τον αμετανόητο Ρούντολφ Ες. Μην την αναζητήσετε… Όταν ο κορακοζώητος ναζί ηγέτης αποφάσισε να πεθάνει (ή τον «πέθαναν» σύμφωνα με την αναπόφευκτη συνωμοσιολογία), η φυλακή κατεδαφίστηκε και στη θέση της ανεγέρθηκε ένα …σουπερμάρκετ. Μοναδική ειρωνεία… Στο κέντρο, το υπόγειο καταφύγιο του Χίτλερ είναι ένα ταπεινό γκαράζ…
Σήμερα ο Ρώσος στο Βερολίνο είναι πλέον μετανάστης, όχι πρώτης «κατηγορίας» μάλιστα, με τις δικές του κοινότητες και τις δικές του μουσικές (έχουν καταγραφεί στις εξαιρετικές συλλογές «Russendisco» και στο ομώνυμο βιβλίο του Καμίνεφ), πάντα ξένος σε μια πόλη όπου υπήρξε κάποτε κατακτητής…
Steh auf Berlin – Einsturzende Neubauten
Κοιτάζοντας το χάρτη του Βερολίνου, το βλέμμα σου αμέσως τραβάει ένας τεράστιος πράσινος λεκές, σαν να έχει χυθεί κάπου ένα απρόσεκτο μελάνι. Πρόκειται για το πραγματικά αχανές πάρκο Tiergarten, ακριβώς στο κέντρο της πόλης (θυμάμαι το …διαβολόπουλο του Αρκά: «έχουν καταστρέψει το περιβάλλον, έχουν γκρεμίσει όλες τις πολυκατοικίες και έχουν ρίξει παντού χώμα»). Σε μιαν άκρη του οποίου συναντάμε ένα κτίριο χαρακτηριστικής μοντέρνας αρχιτεκτονικής του προηγούμενου αιώνα, το κτίριο των Πολιτισμών της Γης, παλιότερα γνωστό ως Συνεδριακό Κέντρο, το οποίο οι Βερολινέζοι αποκαλούν μεταξύ τους «έγκυο στρείδι». Τον Μάιο του 1980 για απροσδιόριστους λόγους η στέγη του κτιρίου κατέρρευσε. Η πτώση θα αφήσει πίσω της έναν άτυχο νεκρό αλλά θα έχει και μια παράξενη παράπλευρη συνέπεια: τα φώτα της δημοσιότητας θα πέσουν σε μία νεογέννητη μπάντα η οποία είχε σχηματιστεί μόλις πριν από λίγους μήνες, με όνομα αλλά κυρίως ήχο προβοκατόρικο. Μια μπάντα η οποία και θα ταυτίσει την ύπαρξή της με την πόλη τούτη…
Συνεχίζοντας την περιπλάνηση μας στην περιοχή, φτάνουμε στην κεντρική λεωφόρο η οποία κόβει στα δύο το πάρκο. Το όνομα της σημαδεύει μια 17η ημέρα κάποιου μακρινού Ιούνη. Πολλοί περαστικοί, καντίνες με currywurst, στη μέση το άγαλμα της Νίκης μοιάζει συγκινητικά καθημερινό μετά από τόσες κινηματογραφικές αποτυπώσεις. Γυρίζουμε το νοητό ρολόι στο 1953, στις 17 Ιουνίου, όταν εργάτες και φοιτητές του Ανατολικού (…άτει(υ)χου ακόμη) Βερολίνου αποτολμούν μια εξέγερση, η οποία καταπνίγεται κάτω από τις πολύ …υπαρκτές σοσιαλιστικές ερπύστριες του καθεστώτος. Ήταν η πρώτη από μια αιματοβαμμένη αλυσίδα που θα ακολουθήσει τα επόμενα χρόνια. Τι συνέβη; Μια ιστορική ανορθογραφία; Μα το καθεστώς δεν ήταν υποτίθεται των εργατών και του λαού;
«Ξεσηκώσου Βερολίνο» ωρύεται ο Blixa στον πρώτο δίσκο των Neubauten με τον εύγλωττο τίτλο «Kollaps», στο κομμάτι που πυροδοτείται από τους ήχους του κομπρεσέρ. Προφητικός; Σε ποιούς απευθύνεται; Ή έστω ελπίζει; Η αρχιτεκτονική, το γκρέμισμα και το χτίσιμο, θα καθορίσουν την ιστορία της πόλης. Δύει ο ήλιος και στον ορίζοντα ξεκόβονται οι γερανοί. Πολλά χρόνια αργότερα, το ντοκιμαντέρ που θα καταγράψει όλη αυτή την πορεία προς τον …ουρανό («Berlin Babylon»), ξεκινάει με την ορχηστρική εκδοχή του «Befindlichkeit des Landes» των ιδίων, σε πιο ήρεμη πλέον και κατασταλαγμένη (συμβιβασμένη;) φάση. Η «κρίση της χώρας»… Και η κρίση φέρνει ευκαιρίες… Έστω και οικοδομικές…
Eisbaer – Grauzone
Δεν απομακρυνόμαστε και πολύ… Μετά από αρκετό ποδαρόδρομο φτάνουμε σε έναν πολύ όμορφο (και διάσημο) ζωολογικό κήπο, ο οποίος έχει μάλιστα «βαφτίσει» ολόκληρο το πάρκο. Γιατί θυμήθηκα τώρα αυτό το μέγα σουξέ των Ελβετών Grauzone (σημειώνω και μια εκφραστική διασκευή από τους Dresden Dolls);
Ήταν μόλις λίγα χρόνια πίσω, όταν ολόκληρο το Βερολίνο είχε πάθει παράκρουση τρυφερότητας με ένα νεογέννητο κατάλευκο πολικό αρκουδάκι, το οποίο είχε απαρνηθεί η μαμά του και το μεγάλωνε με το μπιμπερό ένας φύλακας του κήπου (ακόμη και τα συνήθως σοβαρά γερμανικά δελτία ειδήσεων μετέδιδαν ειδήσεις του τύπου «σήμερα στάθηκε μόνο του στα δύο πόδια»). Knut ήταν το όνομα του, σήμερα έχει γίνει πια ολόκληρος αρκούδος, αλλά εξακολουθεί να είναι η ατραξιόν του ζωολογικού κήπου (θα επιστρέψω στον αόριστο χρόνο «ήταν», τις ημέρες που γραφόταν το κείμενο, ο άτυχος Knut βύθισε μια πόλη στο πένθος με τον απρόσμενο θάνατό του). Άλλωστε ας μην ξεχνάμε ότι η αρκούδα είναι το έμβλημα και το σύμβολο ενότητας της πόλης. Ber-lin, baer=αρκούδα στα γερμανικά (με τη Χρυσή Αρκούδα-και όχι Άρκτο όπως το μεταφράζουμε σοβαροφανώς- βραβεύουν και τις ταινίες στο περίφημο τοπικό κινηματογραφικό φεστιβάλ).
Ο σταθμός Zoo ο οποίος βρίσκεται πολύ κοντά στην είσοδο του κήπου έχει κι αυτός τη δική του …κακόφημη ιστορία, την οποία δυσκολεύεσαι να πιστέψεις έτσι όπως η περιοχή είναι κατακλυσμένη από φωνακλάδικα ξανθά διαβολάκια με χαρούμενα μπαλόνια. Στα χρόνια της διαίρεσης εδώ βρισκόταν ο κεντρικός σιδηροδρομικός σταθμός και η περιοχή φιλοξενούσε σύσσωμο τον εύοσμο ανθό, πόρνες, πρεζάκια και εμπόρους ουσιών, μια γκρίζα πλευρά η οποία αποτυπώθηκε αξέχαστα στην ταινία του Uli Edel «Christiane F. – Wir Kinder vom Bahnhof Zoo» (στην Ελλάδα μεταφέρθηκε με τον τρομολαγνικό-ηδονοβλεπτικό τίτλο «Πόρνη στα 14″ και φυσικά …έσπασε ταμεία).
Ανεβαίνουμε τις σκάλες, το τρένο περνά χτυπώντας τις ράγες στον ρυθμό του …»Trans-Europe Express», από εδώ περνάει η γραμμή της S-Bahn, η U9 και η …U2 του μετρό. Σύμπτωση ή όχι, το πιο γνωστό κομμάτι που έχει γραφτεί για το σταθμό είναι το ομώνυμο «Zoo Station» των U2, από την εποχή του «Achtung baby», όταν η μπάντα ζούσε το μύθο της και προσπαθούσε να επανεφεύρει τον εαυτό της στο πνεύμα της μόλις αναγεννημένης πόλης.
Εμείς όμως θέλουμε να επιστρέψουμε στην Ανατολή από άλλη …γραμμή. «Auf’m Bahnhof Zoo» τραγούδησε το 1978 η Nina Hagen, εκείνη η απροσάρμοστη ροκ μαινάδα. Και αν η παροιμία «το μήλο κάτω από τη μηλιά θα πέσει» έχει τόσες πολλές εξαιρέσεις που μάλλον θα έπρεπε να έχει αποσυρθεί από το λεξιλόγιο, στη συγκεκριμένη περίπτωση βρίσκει ένα πάτημα. Η Nina είναι θετή κόρη του μεγάλου γερμανού τραγουδοποιού-στιχουργού Wolf Biermann. Ο οποίος την ώρα που οι συνομήλικοι του σκοτώνονταν στα συρματοπλέγματα προσπαθώντας να φύγουν από τον …παράδεισο, αυτός ακολούθησε τον αντίστροφο δρόμο για να γίνει καλλιτέχνης-εργάτης του σοσιαλισμού. Το καθεστώς τον …αντάμειψε απλόχερα με διώξεις, απαγορεύσεις και φίμωση για 23 ολόκληρα χρόνια, μέχρι που κατάφερε να διαφύγει πίσω στη Δύση. Μια ανθρώπινη πορεία η οποία απηχεί και τη διαδρομή όμορφων ιδεών που θέλησαν να εκβιάσουν την ιστορία και να αλλάξουν τον κόσμο αλλά κατέληξαν να ευτελιστούν στην πράξη. «Και πέστε μου αξίζει μια πεντάρα, των γραφειοκρατών η φάρα, (…) τους έχω βαρεθεί».
Έτσι τον γνωρίσαμε και στα δικά μας μέρη από τον Μικρούτσικο (τον Θάνο!), ο οποίος μελοποίησε στίχους του σε έναν σημαδιακό για την εποχή δίσκο, τα «Πολιτικά τραγούδια» του 1975 (εποχή όπου οι Έλληνες έκαναν …αντίσταση κατά της χούντας στα διάφορα «αντάρτικα» λημέρια, λίγο εκ των υστέρων βέβαια, αλλά αυτό δεν είναι παρά μια μικρή κακόβουλη λεπτομέρεια!).
Ost – Berlin Wahnsinn – Lilli Berlin
Ίσως να μην είχε άδικο ο Ligeti που χαρακτήριζε το Βερολίνο «ένα σουρεαλιστικό κλουβί». Πως αλλιώς να χαρακτηρίσεις μια κατάσταση όπου οι νεολαίες από τις δύο πλευρές του τείχους ονειρεύονταν η κάθε μία την …απέναντι;
Από τη μία η καλοθρεμμένη δυτική νεολαία, απελευθερωμένη από το άγχος του στράτευσης (λόγω του ιδιότυπου κατοχικού καθεστώτος, το δυτικό τμήμα ήταν καταφύγιο για όποιον νέο ήθελε να αποφύγει το στρατό) θα αμφισβητήσει το οικονομικό θαύμα των γονιών, θα στραφεί σκληρά επικριτική στο ναζιστικό παρελθόν και θα ανεμίζει σφυροδρέπανα στις καταλήψεις και τα κοινόβια του Kreuzberg. Στην ακραία της δε έκφανση θα εκθρέψει μια πλειάδα τρομοκρατικών οργανώσεων (με πιο διάσημη στο «ποπ» στερέωμα την RAF-Baader-Meinhof), οι οποίες το μόνο που θα καταφέρουν είναι να επιβληθεί ένα σκληρό αστυνομικό κράτος, σε μια ασφυκτική δεκαετία η οποία έχει σημαδέψει τη μνήμη ως «τα μολυβένια χρόνια».
Meanwhile back in communist …Germany (για να θυμηθώ παραφρασμένο ένα αγαπημένο γκρουπ) η νεολαία ντυνόταν ομοιόμορφα στα σχολεία, τραγουδούσε πειθήνια στις κομματικές γιορτές, ντοπάρονταν σαν άλογο ιπποδρόμου για να δοξάσει το καθεστώς στις διεθνείς αθλητικές αρένες, ενώ το παραμικρό ολίσθημα είχε ως αποτέλεσμα να πέφτει, στην καλύτερη περίπτωση σε κλειστές επαγγελματικές πόρτες, στη δε χειρότερη στις κλειστές …πόρτες των φυλακών της Στάζι.
«Ανατολικό Βερολίνο -παράνοια» μας λέει με τσιρίδες η Lilli Berlin, μια παλαβιάρα τύπισσα από τις ηρωικές ημέρες της Neue Deutsche Welle, κίνημα που σκανάραμε εξαντλητικά σε παλιότερο αφιέρωμα. Και πως αλήθεια να μιλήσεις αλλιώς για έναν ζωντανό οργανισμό ο οποίος βρέθηκε άξαφνα κομμένος στη μέση, με δρόμους να σταματάνε στο πουθενά, με σταθμούς-φαντάσματα σαν θρόμβους στις αρτηρίες;
Φτάνουμε στο Lichtenberg. Εδώ βρίσκονταν τα αρχηγεία της Stasi (σήμερα πλέον νοσηρό μουσείο), της διαβόητης αυτής υπηρεσίας η οποία είχε μετατρέψει, με παροιμιώδη γερμανική μεθοδικότητα τον μισό πληθυσμό σε χαφιέ του άλλου μισού (το κλίμα που αναβιώνει η ταινία με ταιριαστά μελανά χρώματα «Η ζωή των άλλων»). Σε μια ακόμη απόδειξη ότι οι διαστροφικές δυστοπίες είναι πολύ πιο προσιτές για τον άνθρωπο από τις ουτοπίες…
Εδώ οι τουρίστες είναι ελάχιστοι, η συνοικία είναι αυστηρά εργατική (και …άνεργη επίσης), υπάρχουν ακόμη αυτά τα θεόρατα αγέλαστα κτίρια-κουτιά του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Και διόλου περιέργως σφηκοφωλιά νεοναζί…
Ανατριχιαστικές σκέψεις και συνειρμοί… Φτάνουμε στην αποβάθρα με μια κάποια ανακούφιση… Επόμενη στάση: Kreuzberg.
Kebabtraume – D.A.F.
Είναι απίθανο να περπατάς στο Βερολίνο και να μη σου γαργαλήσει κάποια στιγμή τη μύτη η τσίκνα από κεμπάπ. Πόσο μάλλον όταν βρίσκεσαι στην περιοχή η οποία έχει αποκληθεί «μικρή Ιστανμπούλ»…
«Όνειρα του κεμπάπ, στην πόλη του τείχους
Η νέα Σμύρνη είναι στην DDR, ο Ατατούρκ είναι ο νέος αφέντης
Εμείς είμαστε οι Τούρκοι του αύριο»
Αμφιλεγόμενη μπάντα οι D.A.F., με όνομα-σπονδή στην αμερικανο-γερμανική φιλία, ομοφυλόφιλοι ακτιβιστές, πρόδρομοι του …δερματόδετου ΕΒΜ, θα βάλουν στα τραγούδια τους τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι να χορεύουν μανιακά, σε κομμάτια που σηκώνουν πολλαπλές (τουλάχιστον ειρωνικές) αναγνώσεις.
Εξίσου αμφιλεγόμενη είναι και εν γένει η στάση της κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες. Είναι γνωστό ότι το θαύμα της ανοικοδόμησης στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στους μετανάστες, τους Gastarbeiter, οι οποίοι έχυσαν άφθονο ιδρώτα (αλλά και αίμα!) για να γυρίσει ο τροχός και να γίνει η Γερμανία η ατμομηχανή της Ευρώπης.
Συγχρόνως όμως αυτή η μεταναστευτική επέλαση (ειδικά από την Τουρκία) και η συνακόλουθη δημιουργία ισλαμικών γκέτο ήταν ένα σοκ, το οποίο παρά το βεβαρημένο ιστορικό παρελθόν ξύπνησε την εγγενή άρια υπεροψία. Οι μετανάστες αποτελούν πάντοτε τον πρώτο αποδιοπομπαίο τράγο όταν χτυπά η κρίση, και τα αποτελέσματα υπήρξαν πολλές φορές τραγικά.
Υπάρχουν όμως βάσιμες ελπίδες ότι το αυγό του φιδιού θα γίνει …ομελέτα πριν εκκολαφθεί. Και οι συνθήκες αλλάζουν… Άλλωστε ποτέ και πουθενά η πρώτη γενιά μεταναστών δεν ενσωματώθηκε πραγματικά στη νέα πατρίδα (σκεφτείτε τους δικούς μας ελληνοαμερικανούς). Είναι η δεύτερη γενιά, τα παιδιά που δεν έχουν γνωρίσει άλλη πατρίδα, εκείνα που ατενίζουν το μέλλον απαλλαγμένα από βαρίδια νοσταλγίας.
Στο τελευταίο Μουντιάλ, η Nationalmannschaft, η ποδοσφαιρική εθνική ομάδα, το καμάρι του κάθε καλού γερμανού εθνικιστή, κατέβηκε στο χορτάρι με μια πλειάδα παιδιών μεταναστών στη σύνθεσή της. Κάτι που πριν από μερικά χρόνια ήταν απλώς αδιανόητο. Μια μικρή νίκη διαπολιτισμικής ανοχής που αποδεικνύει ότι η ενσωμάτωση ίσως έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο απ’ ότι πιστεύει η κοντόθωρη Αγγέλα. Το Βερολίνο πάντως δεν την ψηφίζει…
Looking for freedom – David Hasselhoff
Στην αντίπερα όχθη του Spree, στην περιοχή του Friedrichshain πέφτουμε πάνω στο καλύτερα διατηρημένο απομεινάρι του τείχους, έναν τεράστιο καμβά για γκράφιτι μήκους περίπου ενός χιλιομέτρου.
Παραδέχομαι ότι η ιστορία έχει σαρδόνιο ειρωνικό χιούμορ. Ανελέητο. Ασεβές και βλάσφημο. Ενίοτε ξεκαρδίζεται κιόλας. «Θα στέκει για 100 χρόνια και όσο ακόμη χρειαστεί» κομπορρημονούσε ο Χόνεκερ. Δεν πέρασαν παρά μόνο τρία…
Και σήμερα ότι απέμεινε από το πάλαι ποτέ καμάρι του καθεστώτος είναι κάποια σκόρπια ερείπια, το υπόλοιπο πωλείται σε κομμάτια στους τουρίστες. Οι οποίοι άπαντες (μα άπαντες!) έχουν σπεύσει να αναμετρηθούν με το ύψος του. Ίδιες πόζες σε εκατομμύρια σπίτια, αμέτρητες πανομοιότυπες λήψεις, διαφορετικοί άνθρωποι…
Ήταν μια βραδιά που κανένας Βερολινέζος δεν πρόκειται να ξεχάσει ποτέ. Μπορεί αργότερα πολλά όνειρα να διαψεύστηκαν, μπορεί να αποδείχτηκε για άλλη μία φορά ότι επί της γης παράδεισος δεν υπάρχει (πόσο μάλλον καπιταλιστικός), μπορεί σήμερα, 20+ χρόνια μετά, ο δήμος να είναι χρεοκοπημένος από τα δυσβάσταχτα βάρη της ενοποίησης και το τείχος να υπάρχει ακόμη σε πολλά μυαλά… Τίποτε όμως δεν πρόκειται να παραγράψει τα συναισθήματα εκείνης της κρύας νύχτας του Νοέμβρη και τη χαρμόσυνη αθωότητά της. Όταν το ημερολόγιο έδειχνε 9…
Και αν υπάρχει ένα τραγούδι το οποίο απαθανάτισε στη μνήμη εκείνο το ατελείωτο πάρτυ μπροστά στους βλοσυρούς αλλά σαστισμένους φρουρούς, αυτό δεν ήταν κάποιο των Pink Floyd, ούτε το θαυμάσιο (υποτιμημένο βέβαια από την κατάχρηση) «Wind of change» των Scorpions. Ήταν το «Looking for freedom» του …ιππότη της ασφάλτου και πρόσκαιρου τραγουδιστή (η ναυαγοσωστική καλλίστηθων νεανίδων θα έρθει αργότερα) David Hasselhoff, ο οποίος κατά ευτυχή (;) συγκυρία γνώριζε εκείνη την εποχή τεράστια επιτυχία στα γερμανικά charts (η αισθητική του γερμανικού mainstream ήταν πάντοτε αμφιλεγόμενη). Μάλιστα, λίγες ημέρες αργότερα, στις 31 του Δεκέμβρη θα δώσει και μια μεγαλειώδη συναυλία πάνω στο τείχος. Ας το εκλάβουμε ως άλλη μία δόση του χιούμορ της Ιστορίας… Η οποία συνέχισε έκτοτε να υπάρχει παρά τις κοτσάνες διαφόρων μετα-νεωτερικών προφητών για το δήθεν τέλος της…
Συνεχίζουμε κι εμείς την περιδιάβαση μας στους δρόμους, συνοικία με συνοικία. Ερχόμενοι από μια χώρα όπου το αυτοκίνητο και το πάρκινγκ είναι ιερή ιδεολογία, κάνει ιδιαίτερη εντύπωση η περιρρέουσα ηρεμία. Ένας οδηγός αυτοκινήτου με ευχαριστεί που του παραχώρησα την προτεραιότητά μου ως ποδηλάτης.
Οι δρόμοι του Βερολίνου… Είναι οι ίδιοι εκείνοι που τραγούδησε αισθαντικά η Τάνια Τσανακλίδου. Ίσως κάπου εδώ να ρίχνει αχνό φως στο πεζοδρόμιο το Bleibtreu Cafe που απαθανάτισε το τραγούδι των Κατσιμιχαίων. Παρατηρώ τα ονόματα στις πινακίδες. Είναι και αυτά μια ένδειξη για το τι θέλουν να θυμούνται οι άνθρωποι. Οι ενοχές απέναντι στους Εβραίους είναι κάτι παραπάνω από εμφανείς. Υπάρχει μέχρι και οδός Γιτζάκ Ράμπιν, και μάλιστα κεντρική, όχι σε κάποια υπόφωτη συνοικιακή γωνιά. Ακόμη και για παλιούς «εχθρούς» του κράτους υπάρχει μια θέση στη μνήμη. Να και η οδός Karl Liebknecht. Η πλατεία Rosa Luxemburg. Εκεί δίπλα στα μοδάτα εστιατόρια η κατανάλωση αγγίζει το κόκκινο…
Κάπου εδώ ο ανήφορος οδηγεί στο Prenzlauer Berg, μια από τις συνοικίες όπου έχει χτυπήσει η περίφημη gentrification. Μετάφραση: Επενδυτές με μποέμ καλλιτεχνίζουσα επίφαση, ενοίκια που τραβούν κι αυτά την ανηφόρα, αμφιλεγόμενη ανάπτυξη (κάτι σαν το δικό μας Μεταξουργείο ένα πράμα). Α! Και πολλά αμερικανάκια. Τυχαίο είναι άλλωστε ότι η γειτονιά γοήτευσε τον Beirut ώστε να γράψει το ομώνυμο κομμάτι (πλάκα-πλάκα από τα λίγα καλά του).
Προτιμώ να πάρω το δρόμο για το Νότο. Το Neukoelln οι οδηγοί το περιγράφουν ως «υποβαθμισμένη» συνοικία. Με πλατιά πεζοδρόμια και άφθονο πράσινο, αναρωτιέσαι για το περιεχόμενο της έννοιας «υποβάθμιση». Καταλαβαίνεις όμως ότι εδώ οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί. Και πιο φτωχοί. Και πιο «ξένοι». Το βράδυ πέφτει και οι σκιές μεγαλώνουν στην κεντρική Sonnenallee, τη λεωφόρο του ηλίου, διάσπαρτη με μικρά μπακάλικα και τζογαδόρικες ελπίδες, με τη φτώχεια να μυρίζει φτηνό άφθονο μπαχαρικό και τσιγαρισμένο λίπος. Μικροί heroes της καθημερινότητας. Αφαιρώντας ένα l, ο Bowie (αν και έμενε λίγο παραδίπλα στο Schoeneberg) ζωγραφίζει τα χρώματα της περιοχής μελανόμορφα, μέσα από τους χθόνιους ήχους του Eno. Πολλοί μεταγενέστεροι πίστεψαν ότι μπορεί να πιάσουν αυτή την αύρα, απλά και μόνο ηχογραφώντας στα φορτισμένα Hansa Studios…
First we take Manhattan – Leonard Cohen
…then we take Berlin συνεχίζει ο Λεονάρδος, με αυτή τη φωνή η οποία καταφέρνει στη ρωγμή της να κρύβει συναισθήματα ανείπωτα. Δύο πόλεις, δύο μύθοι, ίδια σνομπ στάση απέναντι στην υπόλοιπη χώρα. «Εμείς εδώ είμαστε διαφορετικοί». Σκέφτομαι ότι το Βερολίνο και η Νέα Υόρκη μοιάζουν με νησίδες του διαφορετικού, πόλοι έλξης για μποέμ απροσάρμοστους, πολίτες του κόσμου, καλλιτέχνες κάθε είδους και τέχνης, ακόμα και φαντασιακούς, από εκείνους που πιστεύουν ότι και μόνο να …αναπνεύσουν αέρα Βερολίνου αμέσως θα γράψουν το αριστούργημα που θα τους καταξιώσει.
Να φταίει αυτή η αντίληψη του κέντρου, η αίσθηση της Ευρώπης σαν έννοια φιλοσοφική, πολιτική και μεταφυσική (την οποία αποτυπώνουν έξοχα σε νότες οι Tuxedomoon στο «Some guys»); Το διόλου αμελητέο γεγονός ότι εδώ τα καθημερινά σου προβλήματα είναι λυμένα, η υγεία, η μετακίνηση, η επαφή με το δημόσιο; Η ρομαντική αίσθηση ότι είσαι διαρκώς πρωταγωνιστής σε ταινία, σε ερωτικό δράμα του Wenders ή σε κατασκοπικό νουάρ του Τζον Λε Καρέ; Η χαλαρότητα και η ανεκτικότητα στην καθημερινή προσωπική σου εκκεντρικότητα; Όλα αυτά μαζί; Ή πάνω απ’ όλα ότι εδώ μπορείς να βλέπεις πραγματικά το αύριο;
Έχει ειπωθεί ότι το Παρίσι είναι σαν να πηγαίνεις με μια μεγαλύτερη γυναίκα. Τότε το Βερολίνο είναι σαν να βρίσκεσαι με μια παράφορη νέα γυναίκα η οποία αύριο θα έχει τραβήξει γι’ αλλού. Η πολιτεία όλο και θεριεύει, το τσιμέντο ρέει, το ατσάλι και το χρήμα ψηλώνουν κτίρια, κτίρια αλαζονικά τα οποία σα να κοροϊδεύουν τον πύργο της τηλεόρασης στο παλιό ανατολικό τμήμα, απομεινάρι ξεπερασμένων ανταγωνισμών. Εδώ ο πανκ αφορισμός «no future» μεταλλάσσεται σε ένα ψυχαναγκαστικό «no present». Νομίζεις ότι η πόλη ρίχνεται προς το μέλλον με μια χαρούμενη νεανική αυθάδεια, ανεπιτήδευτη, κοσμοπολίτικη, πολυεθνική, σαν να μην υπάρχει το τώρα (να είναι τυχαίο ότι εδώ έχει ανθίσει κυρίως η πιο «φουτουριστική» μουσική;).
Ξαπλώνω στο γρασίδι μπροστά στο Reichstag, το αεράκι φυσάει… Τώρα συνειδητοποιώ τι το ιδιαίτερο έχει ο ουρανός του Βερολίνου. Δεν υπάρχουν βουνά τριγύρω και το βλέμμα χάνεται απελεύθερο…
Και οι σκέψεις πετάνε σαν τους αγγέλους. Με τα φτερά του έρωτα.. Και όχι μόνο… Εδώ ήταν που ένας αφιονισμένος Χίτλερ γαλβάνιζε τις μάζες με πύρινους λόγους; Έπεα πτερόεντα στον άνεμο της βόρειας θάλασσας. Αυτό ήταν το σκηνικό αιματηρών μαχών; Τώρα ουρές τουριστών περιμένουν με γαϊδουρινή υπομονή για να μπουν στο Reichstag. Τα νέον φώτα ανάβουν για να υποδεχτούν ένα ακόμη βράδυ, και όλα μοιάζουν τόσο όμορφα και ήσυχα… Υπήρξε άραγε ποτέ το παρελθόν;
Τα τραγούδια που αναφέρονται στο Βερολίνο είναι πολυάριθμα, αυτά που χρησιμοποιήθηκαν στο κείμενο ήταν μόνο αφορμές για την κίνηση της αφήγησης. Να συμπληρώσω μερικά ακόμη, αγαπημένα, έτσι για την πληρότητα του αφιερώματος.
Durch Berlin fliest immer noch die Spree – Marlene Dietrich
Berlin – Film
Ellen Allien – Berlin (Wayne County)
Berlin Bombay – Schiller
Berlin – Paul Roland
Berlin – Heidi Bruehl
Berlin – Lou Reed
Berlin – Go Go Charlton
Berlin- Femme Fatale
Summer in Berlin – Alphaville
Demain Berlin- Guerre Froide
Berlin 33 – 1000 Ohm
Ich hab noch einen Koffer in Berlin – Hildegard Knef
Παραπομπές
Το Βερολίνο το 1929. Εκπληκτικό ντοκιμαντέρ από τη σειρά του Geert Mak «In Europa». Οι ομοιότητες της εποχής με το σήμερα είναι αν μη τι άλλο ανατριχιαστικές.
1945. Ρημαγμένα τοπία στα επίκαιρα της εποχής… Δεν μπορείς να περπατήσεις σήμερα αυτούς τους δρόμους χωρίς να αναλογιστείς ότι κάποτε η πόλη αυτή ισοπεδώθηκε μέχρι εδάφους, για να ξαναχτιστεί μετά με προτεσταντική επιμονή και μεθοδικότητα (οι γερμανίδες έβγαιναν με σκούπες μετά τους βομβαρδισμούς να καθαρίσουν τα πεζοδρόμια!)
Οι σκηνές από την οδό Bernauer, με Ανατολή και Δύση να διεκδικούν μια μεσόκοπη γυναίκα τραβώντας την από χέρια και πόδια, δεν χρειάζονται λόγια περιττά…
Στη no man’s land η οποία δημιουργήθηκε ανάμεσα στους δύο κόσμους, η φύση αγνοεί τα ανθρώπινα καμώματα και ένας πληθυσμός από κουνέλια πολλαπλασιάζεται ανεξέλεγκτα (αφού οι κουνέλες γεννοβολούσαν σαν …κουνέλες). Ένας πανέξυπνος Πολωνός σκηνοθέτης φιλμάρει την πρόσφατη ιστορία του Βερολίνου μέσα από τα αθώα μάτια των χνουδωτών πλασμάτων, και φτάνει έως τα πρόθυρα των Όσκαρ. Εδώ θα δείτε το τρέιλερ, εδώ το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας (δυστυχώς άνευ υποτίτλων).
Πέρα από τις μεγαλεπήβολες πολιτικές και τις παχιές ιδεολογίες, υπάρχουν και οι άνθρωποι με τις μικρές άσημες καθημερινές τους ιστορίες. Πως ήταν να ζεις στη …Σταζιλάνδη; Το βιβλίο της Anna Funder «Stasiland-Ιστορίες πίσω από το τείχος του Βερολίνου» δίνει απαντήσεις για γερά στομάχια. Παλιότερη παρουσίαση στο MiC θα βρείτε εδώ.
Ο David Hasselhoff …ιππεύει και το τείχος
Το θέμα της ταυτότητας, της αίσθησης να τραμπαλίζεσαι ανάμεσα σε δύο βάρκες αγγίζει το βιβλίο της Αμάντας Μιχαλοπούλου «Πως να κρυφτείς», με το Βερολίνο να παίζει ρόλο συμπρωταγωνιστή. Από τα καλύτερά της…
Διάφοροι ελιτιστές παραφράζοντας τη γνωστή ρήση του Μαρξ για τη θρησκεία, έχουν κολλήσει στο ποδόσφαιρο την ταμπέλα του οπίου του λαού (που …αποσπά το λαό από τα πραγματικά του προβλήματα και άλλες τέτοιες τσιχλόφουσκες). Δεν θα περίμενα να αλλάξουν άποψη διαβάζοντας το βιβλίο του γνωστού μας Χρήστου Σωτηρακόπουλου «Παιχνίδια δίχως όρια», το οποίο συλλέγει διάφορες μικροϊστορίες που συνδέουν το ποδόσφαιρο με μια γνήσια λαϊκή έκφραση. Ούτε ασφαλώς να συγκινηθούν από την ιστορία του αποκλεισμένου στο ανατολικό τμήμα οπαδού της Χέρτα Βερολίνου, ο οποίος όποτε η ομάδα του έπαιζε στην έδρα της, πήγαινε στο κοντινότερο σημείο του τείχους, μόνο και μόνο για να ακούσει από μακριά τις ιαχές των οπαδών. Θα περίμενα όμως να ρίξουν έστω μια ματιά στο «ευαγγέλιο» του Μαρξ, ο οποίος αναφερόταν στις παρηγορητικές και όχι στις υπνωτικές ιδιότητες του οπίου…
1η δημοσίευση: http://www.mic.gr
Bouquet of dreams 